Shrek ve Kötülüğün Bilinçaltına Pazarlanması

Makalenin tamamını okumak için: 
http://www.slideshare.net/CELALC/hakan-yildiz-canlandirmafilmleriileideolojiaktarimi

2001 yılı Dreamworks yapımı canlandırma filmi ile tanıdığımız Shrek, aslında 1990 yılında basılmış bir resimli kitabın kahramanı, sinemanın edebi eser uyarlamalarından birisidir. Kitabın yazarı William Steig, Sosyalist ve Avusturya’dan göçmen bir Polonya Yahudisidir. 1930’da The New Yorker’da çizerlik yapan Steig, çocuk kitapları yazmaya 61 yaşında başlamış ve bu yaştan sonra çocuklar için tam 31 kitap yazmıştır. Shrek, Almanca genel korkulardan farklı olarak ani durumlarda “dehşete kapılmak” anlamı içeren “Schrecken (korkmak)” fiilinden türetilmiştir. Steig korkularımızın altında yatan bilgisizliği bu isim ile ironik bir şekilde eleştirir. 1953 yılı bir Disney yapımı olan Peter Pan’ın Cannes’a davetinden yıllar sonra, Shrek'in de Cannes Film Festivali’ne yarışmacı olarak davet edilmesi filmin başarısı göstermektedir. Ancak, filmin asıl başarısı, borazan kulaklı, kaba, böcek yiyici bir anti-kahramanı, klasik peri masallarını ve ikonlarını ters yüz ederek insanlara sevdirmesidir. Shrek başlangıçta alışılagelmiş tüm hikaye kahramanlarından daha iticidir. Ancak filmde de ima edildiği üzere “devler soğan gibidir”, kat kat ve anlam bu katmanların altında gizlenmiştir. Film çocuklar için ayrı, yetişkinler için ayrı bir “aile eğlencesi”dir.

Film, tüm olumlu ve insacıl yönlerine karşılık etik olmayan birçok unsur içerir. Disney karakterlerini yerden yere vuran Shrek, Disney filmlerinin “öteki”leştirici dilini aynen devam ettirir. Bir Polanya Yahudisi ve üstelik sosyalist olan Steig’ın kitapta aslında vermediği mesajlar, filmde özellikle Protestan Amerika’lıların hoşuna gidecek şekilde verilmektedir. Shrek filminde kitaptan farklı olarak İslam dininin ve Hıristiyan Katolik kilisesinin kötülük ve çirkinlikle ilişkilendirilmesi, filmin açık bir bilinçaltı pazarlama tekniği kullandığı izlenimini vermektedir.

Görsel örneklerle açıklayayım:

SAHNE-1: Shrek’in başlangıç sahnesinde, "üç küçük domuz" kapısında çok belirgin bir şekilde İslam dininin simgesi olan “hilal” şeklinde kesilmiş tuvaletin kapısını çarparak tuvalete koşar.

SAHNE-2: Tuvalette klasik peri masalı hikayesi okuyan Shrek, sayfayı yırtar, yırttığı sayfa ile poposunu siler ve yine üzerinde hilal şekli bulunan tuvaletin kapısını çok belrigin bir şekilde çarpar. Yırtılan klasik peri masalı üzerinden Disney’e, tuvaletin kapısındaki hilal’den de İslamiyete yönelik saldırı algılanır. İslam dinine inanan dikkatli yetişkin izleyicilerin gözünden kaçmasının neredeyse olanaksız olduğu bu sahne, bilinçaltına verilen mesajları ile rahatsızlık vericidir.Özellikle de bunun farkına varamayarak sembolü olumsuzlukla ilişkilendiren çocuklar için. 

SAHNE-3: Fiona ile Lord Farquad’ın kuvvetle muhtemel bir Katolik kilisesindeki düğününde Ejderha’nın kilisenin tepesini yıkarak içeri girmesi ve Monarşi’nin sembolü olan Lord Farquad’ı yutması, Fiona’nın ise Kilisenin kırılmadan kalan tek camını öfkeyle kırması yetişkin izleyicilere Katolik kilisesini olumsuzlayan mesajlar gönderir. Burada kilise rahibi ve törene katılan insanlarla ilgili aşağılayıcı mesajlar da verilmektedir.

    

Görünürde Katolik ve İslam karşıtı olmasına karşın, Shrek’te “pozitif” dini göndermeler de vardır. Disney’in sıklıkla yaptığı gibi, Kilise’nin tepkilerinden kaçabilmek için, filmin sonunda da olsa inançla ilgili “olumlu” mesaj verilmektedir. Eşek, muhtemelen “dinsiz bir dindarlığı” olumlayarak diğer masal kahramanları ile Shrek’in bataklığında “İnanıyorum” (I believe) şarkısı eşliğinde dans eder.

Cadıların, konuşan eşeklerin, domuzların vb. masal kahramanlarının tutuklanması, yargılanması, işkence yapılması ise bize ortaçağ Avrupa’sında Katolik Kilisesi gözetiminde ve yönlendirmesinde, Fransa, İsviçre ve Almanya merkezinde tüm Avrupa’da 19.Yüzyıla kadar süren ve binlerce masum kadının öldürülmesiyle sonuçlanan “cadı avı”na bir göndermedir.  

Yüzyılın başından itibaren bilgisayar destekli canlandırma sineması çok büyük ilerlemeler kaydetmiş, teknik ve ticari olarak başarılı projeler gerçekleştirilmiştir. Çizgi film olarak adlandırılan geleneksel canlandırma filmleri gibi bilgisayar destekli canlandırma sineması da klasik masal formlarından, orijinal edebi eserlerinden faydalanmaya devam etmektedir.

  

Egemen sınıf ideolojisinin güzellik, toplumsal adalet, eşitlik, din, ırk, dil gibi değerleri kültür ve iletişim DİA’ları tarafından çocuk ve yetişkinlere “aile eğlencesi” altında gelişen teknoloji ve pazarlama teknikleri ile bireylere aktarılmaktadır. Bu alanda belirgin bir üstünlüğe sahip olan Disney Pictures, ideoloji aktarımını klasik masal anlatı formları içinde sınıf ayrımlarının üstünü örterek ve olumlayarak, güzellik, kahramanlık gibi nitelikleri belirli prototiplere yükleyerek, dille farklı kimlikleri “öteki”leştirip olumsuzlayarak, ayrıca müzik, din ve sembolleri “olumlu” ya da “olumsuz” bilinçaltına işleyerek yapmaktadır.

Bunlara karşılık 2001 yılı Dreamworks yapımı Shrek, Disney’in klasik anlatı formuna karşı bir “karşı masal” oluşturduğunu iddia etse de, dille ötekileştirme gibi neredeyse prototip oluşturmada standartlaşmış yöntemleri kullanarak ideoloji aktarmada “Disneyvari” yöntemleri devam ettirmiştir. 

  

“Kültür endüstrisi”nin ürettiği ürünlerin bir ideoloji aktarma işlevi olduğunun ve bu ideolojiyi aktarırken açık ve gizli mesajlar verdiğinin farkında olabilmek çocuklar açısından olduğu kadar yetişkinler içinde zordur. Bu tip istismarların kısmen önüne geçebilmek amacıyla günümüzde kimi ülkelerde film okuryazarlığı ya da ülkemizde olduğu gibi medya okuryazarlığı okul müfredatlarına konulmak suretiyle farkındalık yaratılmaya çalışılmaktadır.

Özgür karar alma becerilerine sahip, eleştirel düşünen, yaratıcı bireyler yetiştirebilmek bu farkındalığın geliştirilebilmesiyle ilişkilidir. Bilgi şüphesiz değerlidir, ancak hayal kurmak belki de ondan daha da değerlidir ve yalnızca özgür olan bireyler ve toplumlar kendi hayalleri ile gerçeklerini yaratabilirler.

KAYNAKÇA:
Adorno, Theodor W. (2003). Kültür Endüstrisini Yeniden Düşünürken. Çev.Bülent O. Doğan. İstanbul: Cogito. 36.

Akın, Haydar (2001). Ortaçağ Avrupa’sında Cadılar ve Cadı Avı. Ankara: Dost Kitabevi.

Althusser, Luis (1994). İdeoloji ve Devletin İdeoloji Aygıtları. Çev..Yusuf Alp, Mahmut Özışık. İstanbul: İletişim.

Aydın, Oya Şakı (2010). Canlandırma Sinemasında Tür Sorunu. İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 9(17)

Best, Joel ve Lowney, S.Kathleen (2009). The Disadvantage of a Good Reputation. Disney as a Target for Social Problems Claims. The sociological quarterely. 50. 431-449.

Blue, Adrianne (2000). Öpüşme: Metafizikten Erotiğe. Çev..İrem Sağlamer. İstanbul: Ayrıntı.

Bok, Sissela (2011). Mutluluğu Keşfetmek: Aristotales’ten Beyin Bilimine. Çev.. Pınar Savaş. İstanbul:Butik.

Caldwell, Thomas. (2011). The Art and Ideology of Walt Disney. http://blog.cinemaautopsy.com/2012/03/25/the-art-and-ideology-of-walt-disney/. 24.11.2013.

Cohen, F. Carl (2004). Forbidden Animation: Cencored Cartoons and Blacklisted Animators in America.McFarland Company Inc. 5

Dawkins, Richard (2008). Bir şeytanın papazı. Çev...Tunç Tuncay Bilgin. İstanbul:Kuzey.

                       

Dorfman, Ariel ve Mattelart, Armand (1971). Emperyalist Kültür Sanayi ve Walt Disney. Çev..Atilla Aksoy. İstanbul:Gözlem.

Dreamworks (2001). Shrek. Dreamworks LLC.

Dursun, Onur (2012). Medyada (Basın) eğlenceyle sunulan ideoloji: Anadolu’da vakit gazetesi’nin bulmacası üzerine bir analiz. İletişim Fakültesi Dergisi. http://www.iudergi.com/tr/index.php/iletisim/article/viewFile/7911/7369. 26.04.2012.

Dubrow, Julia R. ve Calvin L. Gidney (1988). The Good, the Bad, and the Foreign: the Use of Dialect in Children’s Animated Television. The Annals of the American Academy of Political and Social Science. 105–120.

Dundes, Lauren ve Dundes, Alain (2006). Young Hero Simba Defeats Old Villain Scar: Oidepus Wrecks the Lyin’ King. The social science journal.(43).479-485

Erdoğan, İrfan ve Alemdar, Korkmaz (1990). İletişim ve Toplum. Ankara: Bilgi.

İsmayilov, Ebru Karadoğan ve Sunal, Gözde ( 2012). Gözetlenen ve Gözetleyen Bir Toplumda, Beden ve Mahremiyet İlişkisi: Facebook Örneği. Akdeniz İletişim Dergisi. (18). 27.

Kale, Özlem (2010). Edebiyat sinema ilişkisi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 3(14): 271.

Kazancı, Metin (2012). “Althusser, İdeoloji ve İdeoloji ile İlgili Soz Söz.” http://ilef.ankara.edu.tr/id/gorsel/dosya/1164634976althusserideoloji.pdf. 26.04.2012.   

Kevin Day, Patrick (2010). Hollywood Star Walk. http://projects.latimes.com/hollywood/star-walk/shrek/ . 25.11.2013.

Lester, A.Neal (2010). Disney’s the Princess and the Frog: the Pride, the Pressure and the Politics of Being a First. The Journal of American Culture. 33(4). 294-308.

Lippi-Green, Rosina (1997). Teaching Children How to Discriminate: What We Learn From the Big Bad Wolf. http://www.stanford.edu/~eckert/PDF/lippigreen1997.pdf. 12.05.2012.

Martha, Bayles  (2008). The Return of Cultural Diplomacy. http://www.highbeam.com/doc/1G1-191769371.html 26.11.2013

Parry, Becky (2009). Reading and Rereading “Shrek”. English in Education. 43(2). 152

Postman, Neil (2010). Televizyon öldüren eğlence:Gösteri çağında kamusal söylem. Çev..Osman Akınhay. İstanbul:Ayrıntı.

Puig, Claudia (2001). Shrek! author exclaims his approval of film. http://www.usatoday.com/life/enter/movies/2001-05-30-shrek.htm.   25.11.2013

Roseanu, Pauline Marie (2004). Postmodernizm ve toplum bilimleri. Çev..Tuncay Birkan. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları

Seiler, Andy. (2001). Shrek treks through fairyland. http://www.usatoday.com/life/enter/movies/2001-05-15-shrek.htm. 27.04.2012.

Shrek (2001). Dreamworks.

Shrek (2013). Skrek (Characters). http://en.wikipedia.org/wiki/Shrek_(character). 25.11.201.

Schweffi, Dana (2009). Do Disney movies promote anti-Semitism and racism. http://www.haaretz.com/news/do-disney-movies-promote-anti-semitism-and-racism-1.282097.  26.11.2013

Sezer, Melek Özlem (2011). Masallar ve toplumsal cinsiyet. İstanbul: Evrensel Basım.

Sontag, Susan (2005). Baş kalarının Acısına Bakmak. Çev..Osman Akınhay. İstanbul:Agora.

Tangled (2010). Walt Disney Pictures.

Wloszczyna, Susan (2001).  Pigs, dwarfs and Pinocchio, but no Goldilocks. http://www.usatoday.com/life/enter/movies/2001-05-18-shrek-more-characters.htm. 27.04.2012.

Yıldırım, Mehmet Emin (2012). Edebiyat ve Sinema Üzerine. http://mehmeteminyildirim.wordpress.com/2012/04/01/edebiyat-ve-sinema-uzerine-mehmet-emin-yildirim-ile-yapilan-bir-soylesi/. 16.04.2012.

“AFI's 10 Top 10” (2012).  http://en.wikipedia.org/wiki/AFI%27s_10_Top_10.  23.05.2012.

“Disney strikes deal with DreamWorks” (2009).

http://articles.cnn.com/2009-02-09/entertainment/dreamworks.disney_1_dreamworks-with-steven-spielberg-hollywood-studios-walt-disney-studios?_s=PM:SHOWBIZ.  09.05.2012.

 “Who Owns the Media?” (2012). http://www.freepress.net/ownership/chart#charts_cable-telecommunications. 09.05.2012.